خط و خوشنویسی از اعصار کهن و باستانی در زمره توانایی‌ها و هنروری‌های ایرانیان بوده است.
قلم نستعلیق در هنرهای سنتی
از خطوط میخی، پهلوی و اوستایی که بگذریم در دوره اسلامی نیز هنرمندان ایرانی در تحولات خطوط مختلف پیشتاز بودند و برخی اقلام را ابداع و برخی دیگر را به اوج زیبایی و پیشرفت رساندند. در میان خطوط اسلامی که توسط ایرانیان ابداع شد، قلم نستعلیق که با عنوان عروس خطوط نیز شناخته می‌شود جایگاه بسیار رفیعی داشته و نزد اهالی فرهنگ، هنر و عامه مردم ایران محبوب و بسیار رایج است. نستعلیق چه در بخش کتابت و سطرنویسی و چه در بخش کتیبه و حضور در پهنه معماری از تمامی ویژگی ها و شرایط زیبایی شناسی برخوردار است. اعتدال، توازن، صلابت، تناسب، حسن ترکیب و همجواری حروف، موانست ذوق و سلیقه، وجاهت ظاهری در کنار سهولت خوانش کلمات و متن، از جمله مواردی است که قلم نستعلیق را در نزد ایرانیان عزیز نموده است. نستعلیق خط ملی ایران زمین و چکیده زیبایی‌شناسی اهالی آن است و در هر مکانی که به کار گرفته شده به عنوان نشانه ای از هنر ایران و زبان فارسی شناخته می‌شود. گرچه بهترین آثار نستعلیق چه در وجه کتابت و چه در بخش کتیبه نویسی در هرات، مشهد، قزوین، اصفهان، تهران و سایر شهرهای ایران به ثمر نشست اما شاهکارهای هنری و آثاری نیز خارج از حدوده جغرافیایی ایران و در کشورهایی چون هندوستان، ترکیه، مصر، پاکستان و حتی بخش هایی از اروپا چون بوسنی و هرزگوین قابل مشاهده و بررسی است.
قطعه خوشنویسی، نستعلیق جلی، رقم میرزاغلامرضا اصفهانی، دوره قاجار
خط نستعلیق بنا به اسناد و منابع در اواسط قرن نهم هجری و توسط میرعلی تبریزی از ترکیب دو قلم نسخ و تعلیق با نام نسختعلیق ابداع گردید و بعدها به نستعلیق تغییر نام داد. پس از میرعلی تبریزی خوشنویسانی چون میرعبدالله، میرزاجعفرتبریزی، اظهر تبریزی، سلطانعلی مشهدی، میرعلی هروی و دیگران در تکامل این خط تلاش های وافری نمودند. حدود یکصد سال بعد و در دوره شاه عباس صفوی، میرعمادالحسنی با استعداد و ذکاوت خود سبکی خاص در قلم نستعلیق بوجود آورد و بنا به باور بسیاری از کارشناسان و محققان خط، نستعلیق را به اوج ظرافت و زیبایی خود رساند؛ هرچند در این دوره علیرضا عباسی از خوشنویسان دربار شاه عباس نیز علاوه بر خط ثلث، قلم نستعلیق را نیز به زیبایی هرچه تمام نگارش می نمود. پس از صفویان و با گذر از دوره افشاریه و زندیه، دوباره شاهد شکوفایی و رواج بیش از پیش خط نستعلیق هستیم.
در دوره قاجار خوشنویسان مشهوری چون عباس نوری، وصال شیرازی، محمدباقراصفهانی، عبدالرحیم افسر، میرزاعمو، میرزاغلامرضااصفهانی، محمدحسین ترک، میرزامحمدرضاکلهر و دیگران با ابتکار و نبوغ خویش در نگهبانی، ارتقاء و تنوع سبک این خط مجاهدت بسیار نموده و از خود قطعات و آثار بسیار زیبایی به یادگار گذاشتند. گرچه بیم آن وجود داشت که به خاطر رواج صنعت چاپ و بعدها حضور رایانه، کلیت خوشنویسی و از جمله قلم نستعلیق در زیر سایه تکنولوژی قرار گیرد اما ارزش و جایگاه والای نستعلیق به عنوان خط و هنری کاملاً ایرانی در دوره معاصر نیز مورد توجه قرار گرفت و توسط بزرگانی نظیر سیدحسن و سیدحسین میرخانی، علی اکبرکاوه، حسن زرین خط، استاد حبیب الله فضائلی، غلامحسین امیرخانی، استاد اخوان، علی شیرازی و دیگر مشاهیر خوشنویسی به حرکت خود ادامه داد.
جعبه قرآن، مشبک کاری برنج، با تزئینات گیاهی و کتیبه نویسی نستعلیق، دوره قاجار
نستعلیق از زمان پیداش خود در عصر تیموری و به واسطه روح سیال و فرم دورانی بودن حروف و ترکیبات، بیشتر در کتاب آرایی مخصوصاً کتب غیر مذهبی مثل دیوان اشعار، شاهنامه، خمسه نظامی، قطعه نویسی، کتیبه نگاری در بناهای دینی و غیردینی، هنرهای سنتی و صناعی چون حجاری و گچبری، قالی بافی، فلزکاری، هنرهای چوبی، پارچه بافی و بسیار دیگر از هنرها به کار گرفته شد.
علاوه بر این در دهه‌های گذشته برخی هنرمندان همچون هنرمندان مکتب سقاخانه، قلم نستعلیق را در فضای هنر مدرن وارد نموده و با انواع سبک‌های مدرن نقاشی ترکیب نمودند که در حال حاضر به آن هنر نقاشیخط اطلاق می شود. در حوزه هنرهای سنتی و صناعی برای استفاده از قلم نستعلیق می بایست نکات چندی را لحاظ و رعایت نمود. اول آنکه نستعلیق در روح و جان همه ایرانیان ساری و جاری است و بخش عظیمی از جامعه با ظرافت ها و زیبایی های این خط آشنایی عینی و ذاتی دارد. لذا هنرمند هنر سنتی یا باید خود خوشنویس زبردست و ماهری باشد و یا اینکه از آثار بزرگان این عرصه و شاهکارهای هنری ایشان در تزئینات و شکل دهی به آثار خود استفاده نماید.
خطوط ناشکیل علاوه بر پایین آوردن اعتبار نستعلیق، اثر صناعی تولید شده را از لحاظ زیباشناسی تحت تأثیر قرار خواهد داد. آشنایی هنرمند هنرهای سنتی با قواعد خوشنویسی نستعلیق نیز بر اجرای دقیق و ظریف خط کمک شایانی خواهد نمود. پس از آن، انتقال خط بدون خطا و سپس دورگیری و اجرای صحیح نیز کارساز و حائز اهمیت است. در این میان عکس و کپی خط بر زمینه اثر چسبانده یا گرته برداری می شود و یا اینکه خوشنویس مستقیماً بر زمینه سنگ، فلز، چوب و غیره خطاطی می نماید.
اجرای معرق و مشبک خط براساس قطعه خوشنویسی، رقم میرعماد الحسنی، دوره صفوی
ذوق و سلیقه هنرمند در انتخاب صحیح متن ادبی و همچنین طراحی ابعاد خط متناسب با فضای کار از دیگر نکات کلیدی در استفاده بجا از قلم نستعلیق می باشد. همچنین همنشینی خلاقانه و هوشمندانه نقوش و تزئینات با خط نستعلیق به زیبایی اثر تولید شده کمک شایانی خواهد کرد.
به تمامی این موارد باید تکنیک اجرای اثر را اضافه نمود که جزو مهمترین مراحل در فرایند تولید آثار دستی چه با تزئینات گیاهی، هندسی و اسلیمی و چه با تزئین کتیبه ای است. وفاداری به اصل خط و پیروی از حرکات خوشنویس در حروف و ترکیبات مدور و کشیده بسیار لازم و ضروری است. به طور مثال در هنر معرق و مشبک چوب هنرمند با رعایت نمودن دقت و سرعت مناسب و طراز نمودن تیغه اره مویی با لبه خط و عمود نگهداشتن کمان به هدف ذکر شده نزدیک خواهد شد. تیز نبودن و دقیق نبودن لبه حروف، پیشروی در داخل حروف و کلمات و یا فاصله گرفتن از کناره خط گرچه شاید برای برخی از عوام قابل تشخیص نباشد اما از نظر اهل فن به دور نمانده و از معایب یک اثر معرق و مشبک خوشنویسی خواهد بود.
پاسخ دهید
میخواهید به بحث بپیوندید؟مشارکت رایگان.