از صدر اسلام برخی شهرهای ایران از نظر مهارت به ساخت آثار و وسایل چوبی شاخص بود.
آثار چوبی نفیس و قدیمی
سرزمین مازندران به واسطه جنگل‌های وسیع و چوب‌های مرغوب و ارزشمند شهره بود، بطوریکه در آنجا آثار بسیار نفیس یافت شده که اغلب درب‌ها و تربت‌هایی است که دارای کتیبه‌های تاریخ ساخت و سازنده هستند. در ری ساخت شانه و ظرف رواج داشته و در قم ساخت صندلی‌هایی از چوب خلنگ که از جنگل‌های مازندران به دست می‌آمد مورد توجه بود. از قدیمی‌ترین آثار چوبی ایران می‌توان به دو ستون چوبی و سه کتیبه چوبی منبت کاری اشاره نمود که پروفسور آندریف آن‌ها را در ترکستان غربی شناسایی نمود.
هر چند در ابتدا قدمت آن‌ها قرن سوم هجری تخمین زده شد اما تزئینات آن‌ها و شباهت با تزئینات آغاز دوره فاطمی در مصر و نگاره‌های گچی مسجد جامع نائین حکایت دیگری داشت.
بعد از آن باید از درب‌های چوبی که در آرامگاه محمود غزنوی مربوط به نیمه نخست قرن پنجم هجری قرار داشته نام برد که اینک در قلعه آگرای هندوستان نگهداری می‌شود.
سطح داخلی این درب‌ها منبت کاری شده هستند و نقشمایه‌های آن با آثار به دست آمده در ترکستان شباهت دارد و سطح خارجی به شکلی خاص و ستاره‌ای کنده کاری شده و نشان از مهارت بالای هنرمند دارد و ثابت می‌کند که شهر غزنه در قرن پنجم هجری یکی از مراکز مهم فرهنگ و هنر ایرانی بوده است. در مجموعه شخصی رابینو سه عدد کتیبه چوبی وجود دارد که با خط کوفی ساده و برجسته و شاخ و برگ گیاهی تزیین شده‌اند.
در حاشیه یکی از این کتیبه‌ها نام عضدالدوله دیلمی و تاریخ ۳۶۳ هجری به چشم می‌خورد. در دارالاثار العربیه قاهره کتیبه‌ای چوبی با همین سبک وجود دارد که با نقوش گیاهی و فرم محراب‌های ایرانی پوشیده شده و با توجه به متن که اشاره به حکومت عضدالدوله بر سرزمین‌های خوزستان، فارس و کرمان دارد چه بسا مربوط به یک آرامگاه شیعی در ایران و یا جزایر پیرامون بوده باشد.
درب چوبی امامزاده ابوالفتح، دوره صفوی
در گالری فریر دربی زیبا قرار دارد که به پایان قرن پنجم هجری نسبت داده می‌شود که متشکل از نقوش دایره‌ای متصل به هم همراه با نقوش گیاهی و کتیبه کوفی مزهر است.
در موزه متوروپولیتن نیویورک کتیبه‌ای چوبی متعلق به سال ۵۶۴ هجری موجود است که بر روی آن نقوش گیاهی حکاکی و نام امیرعلاءالدوله گرشاسب حاکم یزد با قلم کوفی نگارش شده است. بر دیوار جنوبی شبستان مسجد جامع ابیانه، محراب چوبی قدیمی قرار دارد که جزو آثار و گنجینه‌های هنری است و تاریخ ساخت آن به سال ۴۷۷ هجری بر می‌گردد.
این محراب با نقش گل و بوته و با خطوط برجسته کوفی تزئینی سوره «یس» منبت کاری شده است. علاوه بر این در این مسجد منبر چهار پله چوبی بسیار نفیسی وجود دارد که مربوط به دوره سلجوقیان بوده و تاریخ آن ۴۶۶ هجری قمری می‌باشد و با انواع نقشمایه‌های گیاهی عصر سلجوقی و کتیبه‌های کوفی مزین شده است. از دیگر نفایس منبت کاری عصر سلجوقی باید به منبر روستای بَرزرود از توابع نطنز اشاره کرد که در امامزاده اسماعیل این روستا نگهداری می‌شود.
این منبر دارای منبت کاری‌های ظریف و طرح و نقش‌های گیاهی و اسلیمی است. روی ستون‌های دیواره کنار پله‌ها و مسند آن، آیات قرآنی کنده کاری شده، و دارای کتیبه‌ای است که در آن نام بانی و تاریخ ساخت اینگونه آمده است: «هذا‌المنبر‌الضعیف‌المذنب، محمد بن ابوالقاسم بن الحسین بین عیسی غفرالله له به تاریخ شهر ربیع‌الآخر سنه ثلاث و اربعین و خمسمائه» ۵۴۳ ه–. ق.
همچنین در فاصله‌ای نه چندان دور و در روستای فریزهند و در مسجد آن، منبری چوبی و زیبا از دوره سلجوقی قرار دارد که جزء گنجینه‌های هنرهای چوبی ایران محسوب می‌شود. این منبر نیز با نقوش گیاهی و هندسی و کتیبه‌های ثلث و کوفی تزئین شده است.
درب چوبی امامزاده هفده تن گلپایگان، دوره صفوی
منبر کشکول در اردبیل از دیگر شگفتی‌های هنر منبت و گره چینی در ایران است. قدمت این منبر نفیس به سال ۵۴۱ هجری می‌رسد و روی آن انواع نقوش گیاهی و اسلیمی همراه با گل‌های چند پر و کتیبه‌های کوفی به زبان فارسی و عربی منبت کاری شده است.
هنرمندان ایرانی طی قرون هشتم و نهم هجری در کنار قاب‌های هندسی از نقوش دقیق و منظم گیاهی و اسلیمی در آثار خود از جمله هنرهای چوبی بهره می‌گرفتند.
از جمله آن منبر مسجد جامع نائین به تاریخ ۷۱۱ هجری و رحل قرآن عمل حسن بن سلیمان اصفهانی به تاریخ ۷۶۱ قمری است که در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود. منبر مسجد جامع نائین از زیباترین و سالم‌ترین منبرهای تاریخی ایران است که با هنر منبت کاری و گره چینی ساخته شده و با نقوش گیاهی و کتیبه‌های ثلث ترئین شده است.
بر قسمت چپ منبر عبارت «شاه محمود کرمانی» و واقف آن «ملک‌التجار» قابل مشاهده و خوانش است. چند لایه منبت کاری دیدنی با نقوش گیاهی، اسلیمی، هندسی و کتیبه‌های خوشنویسی کار شده است.
رحل چوبی موجود در موزه متروپولیتن از جمله شاهکارهای منبت کاری قرن هشتم هجری می باشد که به صورت چند لایه کنده کاری شده و شامل نقوش گیاهی، محرابی، گلدانی و کتیبه‌ای است. کتیبه های خوشنویسی شده بر روی این رحل با تکنیک منبت اجرا و حاوی نام هایی چون الله، علی، محمد، صلوات و درود بر پیغمبر و خاندانش و همچنین اسامی سازنده و سفارش دهنده آن است.
از آثار چوبی مهم قرن دهم هجری قمری که در موزه ملی ایران نگهداری می شود، دو لنگه درب چوبی است.
این درب‌ها توسط علی بن صوفی الباسنی اجرا شده اند و شامل کتیبه‌هایی دینی به خط ثلث همراه با قاب بندی‌هایی تزیین یافته با نقوش اسلیمی، موجدار و غیره است.
درب چوبی بقعه شاهرضا، دوره قاجار
تابوت‌های چوبی زیبایی از قرن دهم و یازدهم هجری موجود است که از شاخص‌ترین آن‌ها باید به تابوت‌های نفیس مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی و موزه شاه‌چراغ شیراز اشاره داشت که با گره چینی و منبت کاری اجرا شده و با کتیبه‌های کوفی و ثلث نقش‌پردازی شده‌اند.
پاسخ دهید
میخواهید به بحث بپیوندید؟مشارکت رایگان.